مقاله
مقدمه
شايد در ميان ايرانياني كه سر و سوداي مطالعه دارند و عليالخصوص در وادي ادبيات فارسي قدم زنان تفرجي كرده و ميكنند كم تر كسي را بتوان يافت كه بيخبر باشد از اظهارنظر حكيم طوس، فردوسي نسبت به سروده ی ارزشمند خويش (شاه نامه) كه فرمود:
پي افكندم از نظم كاخي بلند
كه از باد و باران نيابد گزند
به راستي شاه نامه كاخي بس بلند و بزرگ است كه در طول تاريخ هستي خويش، نظر بزرگان و معماران عرصة علم و خرد را همواره به خود معطوف داشته است اما هنوز هم كسي نتوانسته است همه ی زواياي آن را يك جا در حلقه ی عدسي دوربين ديدگان خويش به مشاهده بنشيند و به بيان ديگر كسي موفق نشده تمام زواياي آن را زير سيطره ی ديد خويش درآورد، به تعبير نگارنده، شاه نامه چون عروس حماسي است كه تاكنون به حجله ی زفاف هيچ دامادي درنيامده است. اما از آن جا كه پريروي تاب مستوري ندارد، او نيز هرازگاهي از لابهلاي حجاب محمل خويش سرك كشيده و گوشه ی چشمي به خواستگاران و طالبانش نشان داده است، لذا هر خواستگار و طالبي نيز فقط توانسته است از منظر و مقامي كه خود بر آن واقف بوده شاهد كمان ابروي وي يا تير مژگانش باشد و آن را تماشا و توصيف كند. بر اين اساس تلاش نگارنده ی اين سطور نيز بر آن است تا از منظر و خاستگاه عارفان نگاهي به داستان رستم و سهراب، همچنين مرگ رستم بيندازد. اميد كه به حول و قوه ی الهي از عهده ی كار (حداقل در حد توان خويش) برآيد.
ابتدا لازم ميدانم اين مهم را با طرح چند پرسش آغاز كنم:
اولاً اين كه چه طور ميشود قبول كرد مردي كه آزار موري را برنميتابد، چنانكه در مقام انذار فرياد ميزند:
ميازار موري كه دانهكش است
كه جان دارد و جان شيرين خوش است
راضي ميشود كه پدر را به مرگ فرزند خويش آن هم به صورتي كه خود قاتل فرزند باشد بيازارد؟ آيا عذاب روحي اين موضوع براي پدر چندين برابرِ آزار مور نيست؟
و آيا عذاب وجداني، كه از خواندن چنين صحنهاي به خواننده دست ميدهد بيش از عذاب وجداني كه از آزار موري به انسان دست ميدهد نيست؟ يا آيا درد و رنجي كه از مرگ برادر به دست برادر در دل و جان انسان ميپيچد بسي سنگينتر و شديدتر از درد و رنجي كه از آزار و مرگ يك مور به انساني دست ميدهد نيست؟
راستي چه شده است شاعري كه انسان را از آزار مور برحذر ميدارد و پرهيز ميدهد، پدري را كه قاتل فرزندش شده لعن و نفرين نميكند و به دشنام برادري كه برادرش را در چاهي پر از تيغ و سنان مياندازد نميآغازد!؟ عجبا! تيغ نقد و انتقاد شاعر چرا كند شده است!؟ آيا علت، اين بوده كه شاعر داستانِ رستم و سهراب و مرگ وي را صرفاً داستان و افسانه تلقي ميكرده؟ يا اين كه اين داستان لباس رمزي است بر قامتِ حقيقتي كه شاعر لطفي در عرياني آن نميديده و يا بيان صريح آن را صلاح نميدانسته، به علت اين كه معتقد بوده كه در عصر وي:
هنر خوار شد، جادويي ارجمند
نهان راستي، آشكارا گزند
شده بر بدي دست ديوان دراز
ز نيكي نرفتي سخن جز به راز
به نظر نگارنده در اين نكته جاي بسي تأمل است. و از طرف ديگر چگونه ميشود باور كرد كه فرد جوانمرد و مؤمني چون رستم كه در هيچ كاري بدون ذكر نام خدا مشغول و فارغ نميشود ناجوان مردانه قاتل فرزندش شود؟ و يا چه طور ميتوان باور كرد رستمي كه در هر امري ابتدا ستايش حق ميگويد و بر او سجده ميكند (كه سجده خود نماد نماز در پيشگاه حق است.) با شكستن پيمان و به كار بستن خدعه، رقيبش را از ميان بردارد؟ آيا در ستايش و نمازش اخلاصي نبوده است؟ آيا نماز او از آن نمازهايي نبوده كه رسول حق فرمود : «الصلوه معراج المؤمن» نماز نردبان عروج مؤمن است. و يا بالاتر كه حضرت حق فرمود : «إنَّ الصلوه تنهي عن الفحشاء و المنكر»٭ نماز بازدارنده ی از زشتي ها و ناپسندي هاست. و يا اين كه رستم از آن هايي نبود كه به قول شيخ محمود شبستري خودساخته و خودباخته باشد تا نمازش سرشار از عطر و بوي حضور شود چنانكه فرمود:
تو تا خود را به كلّي در نبازي
نمازت كي شود هرگز نمازي
ا لبته بايد اقرار نمود كه رستم مثل كساني نبوده كه نماز را براي شانه خالي كردن از زير بار تكليف و مسئوليت بهانه ساخته و كارش را ترك كند، نه، رستم نيز چون سعدي شيرازي طاعت را به جز خدمت به خلق نميدانست. همين نكتههاي ظريف و همين پرسش هاي دقيق است كه انسان را بر آن ميدارد تا بپذيرد كه قسمت هايي از شاهنامه نيز به سبك و سياق گفتهها و باورهاي عارفان بر سبيل رمز و كنايه سروده شده است و لذا بايد گفت: اين كه جناب آقاي دكتر محمودي بختياري شاه نامه را آبشخور عارفان خوانده و بر اين اساس كتابي تأليف نمودهاند، سخني به گزاف وناحق نگفته و به همين دليل بنده معتقدم كه اگر از منظر عرفان به داستان رستم نظر افكنيم، نتيجه ميگيريم كه با توجه به مطالب فوق ميتوان ادعا كرد كه در داستان رستم و سهراب نيز سهراب، نماد نفس رستم است نه فرزند حقيقي وي و از آن جا كه خداوند متعال فرمودهاند: «اِنَّ النفس لاَمّارهٌ بالسوء»1 نفس اماره [هر لحظه] انسان را به كارهاي زشت و ناروا واميدارد. و از باب اين كه صادق اهل بيت(ع) فرمود : «طوبي لِعبدٍ جاهد لله نفسهُ و هواهُ و مَن هزم جُند نفسهِ و هواهُ ظَفِرَ برضا الله»2 يعني خوشا به حال عبدي كه براي خدا و تقرّب به حضرتش هميشه در مقام جهاد و ستيز با نفس باشد و هرگز از او غافل نشود و عنان و سلسله ی اختيار خويش را از كف نداده و نگذارد كه نفس و خواستههايش بر او چيره شوند. بلكه او غالب و نفس مغلوب او باشد و آن كه توفيق جهاد با نفس يافت و سپاه نفس اماره را مغلوب خود ساخت رضاي الهي را كسب كرده است چنانكه پيامبر اكرم(ص) نيز فرمود : «طوبي لمَن كان عقلُهُ اميراً و نفسهُ اسيراً»3 يعني خوشا به حال آن كه عقلش در مملكت جانش امير است و نفسش اسير.»
گفتني است با توجه به همين آيات و روايات موجود كه نمونههايي از آن ها ذكر شد، عارفان علاوه بر اين كه سالكان و رهروان طريق حق را همواره به مبارزه ی با نفس فرا خوانده و تحريك كردهاند، در خارج از وجود خويش نيز براي نفس نمادهايي را بيان كردهاند كه تعداد قابل توجهي از آن ها را محقق بزرگ آلماني خانم آن ماري شيمل در كتاب خود «ابعاد عرفاني اسلام» فراهم آورده كه ميتوان به طور خلاصه از جمله ی آن ها اين موارد را برشمرد:
1ـ سگ سياه 2ـ روباه جوان 3ـ موش 4ـ زن نافرمان وگولزن 5ـ اسب يا استر چموش 6ـ شتر سركش و نافرمان 7ـ خوك 8 ـ فرعون 9ـ ابرهه 10ـ مار 11ـ شيطان 12ـ اژدها، حال چه ميشود اگر سيزدهمين آن ها را هم سهراب بناميم و بدانيم.
رستم نماد سالك است و سهراب نماد نفس
حالا كه سخن بدينجا رسيد بايد گفت مگر جز اين است كه رسول خدا(ص) درباره ی نفس فرموده: «اعدا عدُوِّكَ نفسكَ التي بين جنبيكَ» يعني دشمنترين دشمنانت نفسي است كه بين دو پهلويت قرار دارد و مگر غير از اين است كه آن چه در بين دو پهلوي انسان است از تمامي نزديكان به انسان نزديكتر است و آيا جز اين است كه سهراب هم به حسب اين كه از صلب رستم است و پاره ی جگر اوست، نزديكترين كس به رستم محسوب ميشود. پس چه اشكالي دارد كه همين شباهت قريب را كافي بدانيم تا سهراب را نفس رستم به حساب آوريم و بگوييم چنانكه مولانا جلالالدين گفت:
نفس اژدرهاست او كي مرده است
از غم بيآلتي افسرده است
مات كن او را و ايمن شو ز مات
رحم كم كن نيست او ز اهل صلات
مي كش او را در جهاد و در قتال
مردوار الله يجزيك الوصال
بنابراين رستم با كشتن سهراب در حقيقت نفس را تربيت و تأديب كرده و بيآلت ساخته تا افسرده شود و خود نيز از مات شدن، به دست وي ايمن شده است چرا كه مرگ انسان در حقيقت امر، از كار افتادن جسم است جسمي كه قالب و آلت روح انسان است. لذا وقتي كه جسم از كار ميافتد روح انسان در عين اين كه بقا دارد و جاودانه است بيآلت و وسيله گشته است و روح بيآلت و سلاح، مطمئناً بيخطر است.
از طرف ديگر رستم كه پهلواني بينظير است بايد نفس او هم پهلواني قدرتمند و بينظير باشد تا بتواند پنجه در پنجه ی يل سيستاني اندازد. و بر همين اساس است كه سهراب هم كه نماد نفس رستم است پهلواني زورمند و جواني است كه از نظر قدرت همسنگ، و حتي قويتر از رستم است.
راستي آيا اين كه رستم اوّل بار مغلوب سهراب ميشود اشارهاي بر جايزالخطا بودن رستم كه نماد انسان سالك است نيست؟ آيا اين امر رمزي بر غير معصوم بودن رستم نميتواند باشد؟ از منظر عرفان يقيناً ميتوان گفت چرا، اين موضوع هم ميتواند نمادي بر گناهي باشد كه آدم ابوالبشر (انسان نخستين) به موجب آن هبوط كرده چنانكه به خاك افتادن رستم هم نشان هبوط رستم بر اثر اشتباه خويش است، و اشتباه وي عبارت است از عدم شناخت سهراب كه در حقيقت عدم شناخت نفس خود است و نيز رمزيست بر وسوسهپذيري انسان، در ضمن دوباره برخاستن رستم ميتواند نشانه و رمز توبه و بازگشت انسان باشد. چنانكه حضرت آدم(ع) نيز بعد از اين كه مرتكب اشتباه شد با توبه و انابه اشتباه خويش را جبران فرمود. همچنين نماد و نشان پذيرش توبه ی رستم (كه نماد انسان سالك است) از جانب خداوند است.
سلاح نماد دعا
هم چنانكه در منابع اسلامي از امام صادق(ع) نقل شده كه پيامبر اكرم(ص) فرمود : «الدُّعاءُ سلاحُ المؤمن» و علي(ع) فرمود : «الدُّعاءُ مفاتيح النَّجاحِ و مقاليدُ الفلاح» و نيز حضرت (امام صادق(ع)) فرمود : «الدُّعاءُ و أنفذُ مِن السَّنانِ الحديد»4 يعني پيامبر اسلام فرموده : دعا اسلحه ی مؤمن است و علي(ع) فرموده : دعا[ها] كليدهاي نجات و گنجينههاي رستگارياند و حضرت صادق(ع) فرمود : دعا از نيزه ی تيز آهني برانتر و نافذتر است.
از نظر عارفان نيز چون يكي از صفات حق تعالي جواد بوده و اين صفت مستلزم وجود سائل است، شايد هم يكي از دلايل اين امر قول خداوند باشد كه فرمود: «ادعوني استجب لكم»5 بخوانيدم و بخواهيد از من تا اجابت كنم شما را همچنان كه عارف رومي نيز گفته است:
بانگ ميآيد كه اي طالب بيا
جود محتاج گدايان چون گدا
عارف براي دست يازيدن به غايت كمال نه بر اساس خواهش دل خويش بلكه مِن باب امتثال امرالله همواره و در حالات مختلف از جمله در وقت خواب دل و دست خويش به دعا گشوده دارند تا هم از اين طريق محض عبوديت خويش را اثبات كنند و هم از فيض بخشش ربوبيت خداوند محروم نمانند. رستم نيز كه نماد انسان سالك است براي ستيز با نفس خويش و پيروزي بر آن كه يكي از مراحل مهم تكامل است خود را محتاج آن ميبيند كه از باب امتثال امر رب هم كه شده از خداوند متعال استمداد كند. ليكن استمداد مناسب جنگ تحقيقاً و يقيناً عبارت است از سلاح، اعم از پوشيدني و غير آن و به تعبيري اعم از دفاعي و هجومي. بنابراين آن چه را كه رستم بهعنوان سپر و گرز و تيغ و سنان و يا زره و كلاه خود با خود حمل كرده و به ميدان رزم ميبرد نماد دعاي اوست. همچنانكه در روايات اسلامي نيز از دعا گاهي بهعنوان سپر بلا و يا سپر مؤمن ياد شده و گاهي مطلق سلاح عنوان گرديده است كه نمونههايي از آن ها در مطلع همين بحث از سمع و نظر شما گذشت.
بر همين اساس است كه با جرئت ميتوان گفت از منظر عرفان، مطلق سلاح رستم تجسم عيني دعاي وي در عالم خارج و ماده است.
گريه نماد تولد و تنبه و بيداري است
همچنانكه وقتي كودكي پا به عرصه ی حيات ميگذارد و با تولد خويش آگاه ميشود كه از عالم پيشين خود يعني شكم مادر خارج شده است گريه ميآغازد، در حقيقت گريه ی او علامت تنبه و بيداري اوست و نيز چنان كه سلطانالعارفين علي(ع) در دعاي روح بخش و پرفيض كميل در مراحل پاياني دعا يعني بعد از اعتراف به عجز و گناه و عبوديت انسان و اقرار به توحيد و ربوبيت و ديگر صفات الهي است كه از گريه ياد ميكند. چنانكه فرمايد:
«يا مَناسمه دوا و ذكره شفا و طاعته غني ارحم مَن راس ماله الرجا و سلاحه البُكا» يعني، اي كسي كه نامش دوا و يادش شفاست، و طاعتش توانگريست بر آن كس كه سرمايه او اميد و اسلحه ی او گريه است رحم كن. با كمي دقت در دعاي فوقالذكر درمييابيم كه بنده بعد از اين كه مراحلي از دعا را طي ميكند و با قرائت دعا از خدا و خويشتن خويش به آگاهي كاملي دست مييابد و بيدار ميگردد از اسلحه گريه ياد و استفاده ميكند، او در حقيقت علامت بيداري خود را كه گريه ميباشد عيان ميسازد و عينيت ميبخشد.
در عرصه ی عرفان نيز سالكان راه الهي در مراحل مختلفي كه به آگاهي يا شناخت تازهاي دست يافته و بيدار گشتهاند، به فراخور حال خويش گريه و زاري كردهاند، براي مثال ميتوان از مرحله فراق ياد كرد. سالك وقتي كه فهميد از اصل خود دور شده و به درد فراق مبتلا گشته شكوه و زاري ميكند، نينامه ی مولانا هم ناظر بر همين مرحله ی از شناخت است كه ميگويد:
بشنو از ني چون حكايت ميكند
از جدايي ها شكايت ميكند
كز نيستان تا مرا ببريدهاند
از نفيرم مرد و زن ناليدهاند
سينه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگويم شرح درد اشتياق
نيز حاكي از اين مرحله است، شخصي كه انس با حق را سرمه ی چشم دارد و نور ايمان به قلب او تابيده، حلاوت و هم نشيني محضر حضرت دوست را چشيده و حال از درد مفارقت و فراق، دل خود را رنجور و جانش را مهجور ميبيند و به زبان حال ميگويد:
آن دل كه تو ديدهاي فگار است هنوز
وز عشق تو با ناله و زار است هنوز
و آن آتش دل بر سر كار است هنوز
و آن آب دو ديده برقرار است هنوز
همچنين است رستم (نماد انسان سالك) هنگامي كه سهراب (نماد نفس خويش) را ميكشد، كنايه از اين كه وي بر هواي نفس خويش غالب گشته و نفس خود را تربيت كرده است. و در حقيقت مرحلهاي از مراحل سلوك را طي نموده و به مرحله ی جديدي قدم نهاده است. يعني او به آگاهي و فهم تازهتري دست يافته چرا كه او در اين مرحله طبق بيان شاه نامه پي برده است كه سهراب فرزند وي است به علت اين كه سهراب به او ميگويد: ... از اين نامداران و گردن كشان
كسي هم برد نزد رستم نشان
كه سهراب كشتهست و افكنده خوار
همي خواست كردن تورا خواستار
و لذا:
چو رستم شنيد اين سخن خيره گشت
جهان پيش چشم اندرش تيره گشت
بيفتاد از پاي و بيهوش گشت
همي بي تن و تاب و بيتوش گشت
بپرسيد از آن پس كه آمد به هوش
بدو گفت با ناله و با خروش
بگو تا چه داري ز رستم نشان؟
كه گم باد نامش ز گردن كشان
كه رستم منم كم مماناد نام
نشيناد بر ماتمم پور سام
تا اين كه:
همي گفت كاي كشته بر دست من
دلير و ستوده به هر انجمن
بنابراين
همي ريخت خون و همي كند موي
سرش پر ز خاك و پر از آب، روي
در اين جاست كه چون نفس، تربيت شده و تأديب گرديده است و به اختيار رستم درآمده، رستم را اندرز ميدهد چنان كه فردوسي بيان ميكند.
بدو گفت سهراب كاين بدتريست
به آب دو ديده نبايد گريست
از اين خويشتن كشتن اكنون چه سود؟
چنين رفت و اين بودني كار بود
و اين موضوع حكايت از آن دارد كه رستم گام در وادي شناخت نفس خويش نهاده است، اين وادي همان وادي «مَن عرف نفسه فقد عرف ربه» ميباشد، آري او به شناخت خويش كه همان شناخت رب است توفيق مييابد و اين شناخت و تنبه است كه او را به اشك و به آه و به افغان و زاري واميدارد، و در اين مقام است كه ابوبكر شبلي ميگويد: «وقت عارف چون روزگار بهار است، رعد ميغرد و ابر ميبارد و برق ميسوزد و باد ميوزد و شكوفه ميشكفد و مرغان بانگ ميكنند. حال عارف همچنين است. به چشم ميگريد و به دل ميسوزد و به سر ميبازد و نام دوست ميگويد و بر در او ميگردد.»6
نوشدارو نماد فيض الهي و شراب روحاني
به فرموده ی شيخ محمود شبستري :
مسافر آن بود كاو بگذرد زود
ز خود صافي شود چون آتش از دود
رستم نيز كه سالك طريق الي ا... است در مسير سلوك خود منازل شهوات و علايق نفساني و لذات جسماني را پشت سر نهاده، حجاب ظلمت را دريده، لباس جهل و ناداني را از تن به در كرده و به مقام «من عرف نفسه فقد عرف ربه» نائل گشته است.
اكنون كه وي به مشكاه خودشناسي دست يافته ميداند كه براي رسيدن به فناء فيا... لازم است كه يك گام ديگر برداشته شود و آن گام جز اين نيست كه بايد «از ظلمت تعيّن خودي كه حجاب نور اصل و حقيقت اوست، صافي گردد و پرده ی پندار خودي از روي حقيقت براندازد»7 چرا كه به قول شارح گلشن راز «حجاب ميان سالك و حق، هستي موهوم سالك است»8
هم چنين وي (رستم) ناظر به آفتاب تابناك خداشناسي است و به تجربه دريافته كه بايد خودي خود را بشكند و از جان بگذرد تا به وصال الهي برسد پس درصدد آن است كه در پيش رخ حضرت دوست جانافشاني كند.
اما گذر از جان كار سادهاي نيست. چرا كه خرمن جان خرمني انبوه است و:
كار هر بز نيست خرمن كوفتن
گاو نر ميخواهد و مرد كهن
اين جاست كه رستم از در عجز درآمده و درخواست نوشدارو ميكند. (به مَثل گويي مرد كهن دنبال گاو نر است) نوش دارو در حقيقت براي سهراب نيست براي رفع هيجانات روحي رستم است او طالب فيض رحماني و شراب روحاني است تا در سايه ی آن دمي بياسايد و بتواند اضطراب هستي خود را برطرف سازد. اما انتظاري كه رستم براي رسيدن نوش دارو ميكشد، در حقيقت صبر بر طاعت است كه خود موجب دريافت پاداش الهي است زيرا كه خداوند فرموده است «انّما يوفيّ الصّابرون اجرهم بغير حسابٍ»9 شكيبايان را مزديست بيحساب. آري رستم سينه ی بيكبر و كينه را آيينه ساخته و هر لحظه در او ميبيند كالصبر مفتاح الفرج است.10
نهايتاً نوش دارو كه نماد و رمزي از فيض الهي است ميرسد و دل رستم را ز تنهايي نجات ميبخشد. آري اين فيض همدم تنهايي دل عارفان است چنان كه حافظ نيز او را از خدايش ميطلبيد و ميگفت:
سينه مالامال درد است اي دريغا مرهمي
دل ز تنهايي به جان آمد خدا را همدمي
به بيان ديگر نوش دارو همان شراب روحاني است كه عارف بزرگ عالم عشق، شيخ بهايي چون هزاران عارف ديگر طالب آن بود و ميگفت:
ساقيا بده جامي، زان شراب روحاني
تا دمي برآسايم، زين حجاب جسماني
كاووس نماد پير بادهفروش
پير كلمهاي است كه در ادبيات عرفاني مكرراً بهكار رفته و معاني مختلفي از آن اخذ شده است.اين واژه گاه به معني قطب و رهبر و گاهي به معناي رند خراباتي و عقل بهكار رفته است.
البته به لحاظ اين كه عقل در طول عمر انسان، نقش رهبري را ايفا ميكند ميتوان گفت واژه ی قطب و رهبر نيز توسعاً شامل عقل هم ميشود، به هر حال «پير در اصطلاح صوفيان و عارفان، به معني پيشوا و رهبري است كه سالك بيمدد و ياري آن به حق واصل نميشود»11 چرا كه «پير در تصوف، قطب دايره ی امكان و متصدي تربيت و تهذيب سالك و ايصال او به حق است. از اين رو، دستور او، بي چون و چرا در هر باب مطاع و متبع است»12
از نظر احمد جام معروف به ژنده پيل، پير بايد راه دان باشد و راهرفته، عالم باشد و ناصح، نيك خواه باشد و سيرت پيغمبران داشته باشد، كما قال النبي عليهالسلام: الشيخ في قومهِ كالنبيِّ في امَّته13 همچنين نقل شده كه «پير چنان بايد كه بازطبع باشد نه كركسطبع. هر پيري كه كركسطبع باشد، گرد وي نبايد گرديد كه راه دين بر تو تباه كند و تو را در دين و شريعت چنان سرگردان كند كه نداني كجايي»14 كاووس هم كه پادشاه و رهبر ايران، سرزمين و وطن رستم است به گفته ی فردوسي وقتي كه گودرز فرستاده رستم پيش او ميآيد و ميگويد كه وي (رستم) گفته:
به دشنه جگرگاه پور دلير
دريدم كه رستم مماناد دير
گرت هيچ ياد است كردار من
يكي رنجه كن دل به تيمار من
از آن نوشدارو كه در گنج تست
كجا خستگان را كند تندرست
به نزديك من با يكي جام مي
سزد گر فرستي هماكنون ز پي
مگر كاو به بخت تو بهتر شود
چون من پيش تخت تو كهتر شود
اما كاووس در جواب گودرز ميگويد: اگرچه رستم را در نزد ما قدر و مرتبة والايي است وليكن:
نخواهم كه هرگز بد آيد بروي
كه هستش بسي نزد من آبروي
وليكن اگر داروي نوش، من
دهم زنده ماند يل پيلتن
شود پشت رستم بنيروتَرا
هلاك آورد بيگمان مر مرا
هر خوانندهاي ميفهمد كه امتناع ورزيدن كاووس از تسليم نوشدارو، در ظاهر قضيه كاملاً به زيان رستم است. بر اين اساس انتظار ميرود، رستم كه پهلوان بيرقيب خطه ی ايران زمين است به محض دستيازي به كاووس قصد هلاكت وي كند، و در صورت دستيابي اگر وي را از پاي درميآورد سزاوار ملامت نبود، چرا كه رفع نياز رستم با توجه به مقام و موقعيت كاووس كم ترين خواستهاي بود كه از سوي رستم انتظار ميرفت،
اما بر عكس، طبق گفته ی شاه نامه ميبينيم كه:
ز سهراب چون شد خبر نزد شاه
بيامد به نزديك گو با سپاه
و آنگاه:
به رستم چنين گفت كاووس كي
كه از كوه البرز تا آب ني
همي برد خواهد بگردش سپهر
نبايد فكندن بدين خاك مهر
يكي زود ميرد يكي ديرتر
سرنجام بر مرگ باشد گذر
دل و جان از اين رفته خرسند كن
همان گوش سوي خردمند كن
در اين جا اولين چيزي كه به ذهن، ميرسد اين است كه رستم درحاليكه بر ستيغ كوه خشم و هيجان روحي قائم است، جاي دارد كه چون شير ژيان بر كاووس بر آشوبد و قصد هلاكش نمايد وليكن نه تنها معترض وي نميشود بلكه بر احساسات دردمندانه ی خود غلبه ميكند و پند و اندرز كاووس را به گوش جان مينيوشد.
راستي چه شده است؟ آيا رستم از كاووس و سپاه وي ميترسد؟
هيهات از چنين انديشهاي چرا كه رستم بارها بر سپاهيان گران خروشيده و پشت يلان زيادي را به خاك ماليده است.
اين جاست كه بايد باور كرد كاووس همان پير و قطب رستم است، همان پيري كه لسانالغيب شيرازي او را پي ميفروش ميخواند و همچنانكه در مبحث «نوش دارو، نماد شراب روحاني» گفته شد، نوش دارو پند و اندرز كاووس است كه به رستم ميرسد و آلام و اندوهش را فرو نشانده و آرامشش ميبخشد، همينجاست كه خواننده ی شاهنامه بايد از خود بپرسد كه چرا نوش دارو در وقت مناسب به سهراب نميرسد؟ آيا فردوسي ناخواسته و بر اثر تصادف داستان را به صورتي كه در شاه نامه آمده سروده است؟ يا اين كه او فهميده بود كه اگر داستان برخلاف آن چه كه در كتابش آورده سروده شود رمز داستان دچار مشكل گشته و از ارزش فعلي آن نيز كاسته خواهد شد. به علت اين كه نوش دارو خاصيت درمان و حيات بخشي دارد و اگر در وقت مناسب به سهراب كه نماد نفس رستم است ميرسيد سهراب زنده ميماند و همچنان رقيب سرسخت رستم به حساب ميآمد و شايد هم رستم را از پاي درميآورد و اين مسئله جنبه ی رمزي و عرفاني داستان را دچار مشكل ميساخت.
البته شايد كسي بر اين سخن ايراد بگيرد و بگويد: اين حرف وقتي قابل پذيرش بود، كه رستم و سهراب كماكان نسبت به پدر و فرزند بودن خود غافل بودند در صورتي كه قبل از اين كه رستم گودرز را براي نوش دارو بفرستد آن دو از موضوع مطلع شده بودند. و براي جنگيدن مجدد آن دو با هم هيچ دليلي وجود ندارد.!
پاسخ ما اين است كه اولاً هيچ تضميني براي نجنگيدن مجدد آ ن ها نيز وجود ندارد. ثانياً ايراد پيشبيني شده ناظر بر ظاهر داستان ميباشد و فارغ از جنبه ی رمزي مطرحشده براي داستان مذكور طرح گرديده است، درحاليكه سخن نگارنده ناظر بر جنبه رمزي داستان ميباشد.
نتيجه اين كه بر اساس مطلب فوق شايستهترين وجه اين است كه بگوييم كاووس نماد پير ميفروش است و مي و نوشدارو هم پند و اندرز اوست كه چون ترياق زهر است و حيات بخش، كه كاووس در وقت مناسب آن را تقديم رستم ميكند و وي را از چنگ ديو غم و اندوه رهايي و از ظلمت جسماني نجات ميبخشد.
شغاد نماد سروش، دام نماد پيغام اوست.
چنانكه در بحث پيشين گفته شد نوش دارو در هيئت پند و دلداري به رستم ميرسد و مايه ی آرامش خاطر پريشان او ميگردد و حال نفس رستم چون نفس مطمئني شده است كه پيغام الهي را ميشنود كه خطاب به او ميگويد: «يا ايتها النَّفس المطمئنه ارجعي الي ربكِ راضيهً مرضيهً فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي»15
و همچنانكه حافظ ميگفت:
تا نگردي آشنا زين پرده رمزي نشنوي
گوش نامحرم نباشد جاي پيغام سروش
رستم كه بالاخره بعد از سال ها رياضت، سير و سلوك و خودسازي، و كشتن ديو بيرون و نفس اماره حال موفق شده است تا مراحل زيادي از جمله مرحله ی «مَن عرف نفسه فقد عرف ربه» را كه مرحلة شناخت و معرفت است طي كند و محرم اسرار و اهل راز گردد، اكنون سروش را ملاقات كرده و پيغام او را ميشنود.
سروش در شاه نامه بهصورت شغاد متجسم ميشود و عينيت مييابد و پيغام او به صورت دامي است كه رستم در آن ميافتد و به فناء فيالله ميرسد.
جالب اين كه دام هم رنگ الهي دارد و رستم را با رخشش كه نماد عشق و پير باطن اوست در كام خود ميكشد و از جام بلاي دوست مستشان ميكند، زيرا آنان از مقربان حضرتش گشته و به قول نيّر تبريزي:
هر كه در اين بزم مقرّبتر است
جام بلا بيش ترش ميدهند
رخش نماد عشق و پير باطن
به قول سيفالدين باخرزي «دفترها در شرح عشق چون زلف معشوق و گليم عاشقان سيه كردند، هنوز اين نعره به گوش هوش ميرسد كه:
مشكل عشق تو را تفسير چيست
خواب سوداي مرا تعبير چيست»16
از نظر عارفان دل وقتي كه صيقل يافت و آيينه شد، و از حجاب غبار انانيت و شرك پاك گشت، نور محبت و عشق خداوند به آن ميتابد و كشش او سبب ميشود كه قلب عاشق بيتب و تاب گشته و عاشق را بيقرار كند.
چنانكه عاشق از شدت بيقراري بيخود از خود شده و كوس اناالحق بزند. و آنگاه تن در يم بلا بسپارد زيرا كه دلِ عاشق بر اين صفت باشد، چنانكه شاعر گفته:
با دل گفتم كه راز با يار مگو
زين بيش حديث عشق، زنهار مگو
دل گفت مرا كه اين دگر بار مگو
تن را به بلا سپار و بسيار مگو
و زماني كه تن به بلا سپرده شد عاشق، چون احمد غزالي بين خود و معشوق فرقي نميبيند و ميگويد: «ندانم تا عاشق كدام است و معشوق كدام و اين سرّي بزرگ است، زيرا كه ممكن بود كه اوّل كشش او بود، آنگاه انجاميدن اين. و اين جا حقايق به عكس بگردد، «و ما تشاؤن إلّا أن يشاءا...»
بايزيد گفت رضيا... عنه چندين گاه پنداشتم كه من او را ميخواهم، خود اوّل او مرا خواسته بود. يحبهم پيش از يحبونه بود»17
راستي كه «عشق راز آفرينش و چاشني حيات و خميرمايه ی تصوف و سرمنشأ كارهاي خطير در عالم و اساس شور و شوق و وجد و نهايت حال عارف است. و محبت چون به كمال رسد عشق نام ميگيرد، و عشق كه به كمال رسد به فنا در ذات معشوق و وحدت عشق و عاشق و معشوق منتهي ميشود، و اگر آن عشق باشد كه از مواهب حق است هم به حق ميكشاند و ميرساند.»18
رخش رستم نيز از اين سنخ عشق است كه همواره رستم را بهسوي منازل و مراحل ميكشد و پيش ميبرد چنانكه احمد غزالي نيز در سوانح خود اشارهاي بدين مطلب داشته و گفته است «سرّ اين كه عشق هرگز روي تمام به كس ننمايد آنست كه او مرغ ازل است، گاهگاه وا ازل پرد و نقاب جلال و تعزّز خود شود، رستم را هم رخش (عشق) رستم كشد كه ايشان هر دو آن جايياند [يعني ازلي و ملكوتياند] نه اين جايي [و ناسوتي]»20
پير باطن يا عقل نيز از حيث اين كه انسان را به سوي خوبي ها سوق ميدهد و وسيله ی درك و دريافت جمال و جلال رخ و قامت يار و عشوه و ناز معشوق است و در حقيقت سبب عشقورزي عاشق به معشوق ميباشد بيگمان چون عشق باشد خلاصه اين كه از عشق هر چه سخن گفته شود باز هيچ نگفتهايم چرا كه به قول مولانا جلالالدين بلخي:
هر چه گويم عشق را شرح و بيان
چون به عشق آيم خجل باشم از آن
چون قلم اندر نوشتن ميشتافت
چون به عشق آمد قلم بر خود شكافت
چاه نماد پيغام سروش، رنگ ذات، محل فنا و فرجام سير و سلوك است
چنانكه گفته شد چاهي كه شغاد (نماد سروش) رستم را در آن ميافكند نماد پيغام سروش است در عين حال تاريكي چاه نماد رنگ ذات است، شايد به همين سبب عرفا ميگويند:
«بالاتر از سياهي رنگي نيست»
اما رنگ ذات بودن آن به موجب آن است كه هيچ رنگي قدرت غلبه بر رنگ سياه را ندارد به تعبير ديگر رنگ سياه همه رنگ ها را در خود جذب كرده و نمود و ظهور آن ها را ميگيرد و به رنگ خود متجلي ميكند.
بنابراين به گفته شيخ عارف محمود شبستري
سياهي گر بداني نور ذات است
به تاريكي درون آب حيات است
در شرح و تفسير اين بيت شمسالدين محمد لاهيجي ميگويد: «سياهي و تاريكي به يك معني است، يعني سياهي كه در مراتب مشاهدات ارباب كشف و شهود در ديده ی بصيرت سالك ميآيد، نور ذات مطلق است كه از غايت نزديكي، تاريكي در بصر بصيرت او پيدا آمده و در درون آن تاريكي نور ذات كه مقضي فناست، آب حيات بقاء با... كه موجب حيات سرمدي است پنهان است، [لذا]
هر كو نه بدين مقام جا كرد
دعوّي قلندري خطا كرد
اين فقر حقيقي است الحق
اين جاست سواد وجه مطلق
شمشير فنا درين نيام است
آن نور سيه درين مقام است
طاووس تو پر بريزد اين جا
سرچشمه ی كفر خيزد اين جا»19
بر اين اساس رستم كه هفت خان را كه نماد هفت شهر عشق است طي كرده و بر نفس خويش غالب شده و پيغام سروش را به گوش جان نيوشيده، بايد از همه ی رنگ ها تهي گردد، از جمله رنگ هايي كه «نجمالدين كبري در تفسير آن ها گفته است، رنگ آبي رنگ «نَبَعان» (كه رنگي است مشترك ميان نفس انسان و آسمان) است و رنگ سبز رنگ حيات قلب و رنگ سرخ رنگ حيات همت و رنگ زرد رنگ ضعف است»21
اما براي تهي شدن از تمام رنگ ها و برخاستن از كفر رستميت {؟} و عشقش كه نماد آن رخش است بايد دل به درياي سياهي كه رنگ و نور ذات است زده و در آن فنا شود چنانكه فنا شدن فرجام سير و سلوك هر عارفيست، چون هنگامي كه عارفي به فناء فيا... رسيد به بقاء ابدي كه بقاء با... است دست مييازد. در شاه نامه اين دريا به صورت چاهي مجسم شده است كه رستم و رخش را كه نماد پير باطن و عشق است در كام خود ميكشد.
جالب است كه در فرجام و پايان اين سفر شغاد هم كه نماد سروش است به تير رستم از پاي درميآيد و اين امر نشانگر اين است كه رستم به مقام «ليمعا...» رسيده است و به قول شيخ محمود شبستري:
فرشته گرچه دارد قرب درگاه
نگنجد در مقام ليمعا...
گفتني است اگر كسي بر حقير ايراد بگيرد و بگويد شاه نامه هيچ جنبه ی عرفاني ندارد و اصلاً با عرفان بيگانه است و فردوسي هم از عرفان هيچ نميدانسته و ابداً دامن لب به مي عرفان نيالوده است، او فقط مست شراب حماسه بوده و شاه نامه فقط و فقط عرصه ی حماسه است ليكن آن چه را كه شما (نگارنده) در اين مقاله به رشته ی تحرير درآوردهاي رستم و سهرابي است كه بر اساس فكر و خيال خود ساخته و پرداختهاي، ميگويم همينقدر هم كه بپذيريد من توانستهام بر اساس و پايه ذهن و خيال خود، رستم و سهرابي متفاوت از آن چه كه در شاه نامه آمده و شما به آن قائليد بسازم براي راقم اين سطور جاي بسي خشنودي و خوش حالي است.
منابع:
1ـ قرآن، ترجمه ی الهي قمشهاي مهدي
2ـ عرفان اسلامي، انصاريان حسين، انتشارات پيام آزادي چاپ اول 1368
3ـ شرح فارس مصباحالشريعه، گيلاني عبدالرزاق به تصحيح سيد جلالالدين محدث (ارموي) نشر صدوق چاپ سوم 1366
4ـ مفاتيحالجنان، قمي شيخ عباس
5ـ داستانهايي از شاهنامه فردوسي، صانعي (شريعت پناهي) مسعود انتشارات جانزاده چاپ اول 1376
6ـ فرهنگ اشعار حافظ، رجايي احمد علي. انتشارات علمي چاپ هشتم 1375
7ـ ممدالهمم در شرح فصوص الحكم، آملي حسنزاده. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي چاپ اول 1378
8 ـ تجربه ی ديني و مكاشفه عرفاني، فعالي محمدتقي، مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و انديشه چاپ اول 1379
9ـ ابعاد عرفاني اسلام، شيمل آن ماري ترجمه عبدالرحيم گواهي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي چاپ سوم 1377.
10ـ عارفانهها، معصومي رضا، نشر اشاره چاپ ششم 1371
11ـ مفاتيحالاعجاز في شرح گلشن راز، لاهيجي شمسالدين محمد، مقدمه، تصحيح و تعليقات محمدرضا برزگر خالقي و عفت كرباسي انتشارات زوّار چاپ سوم 1378.
12ـ دو رساله ی عرفاني در عشق، تصنيف غزالي احمد و باخرزي سيفالدين به كوشش ايرج افشار، انتشارات صفيعليشاه چاپ سيام 1380
14ـ فرهنگ اصطلاحات عرفاني، سجادي سيد جعفر، انتشارات طهوري چاپ پنجم 1379
15ـ پرتو عرفان، كيمنش عباس انتشارات سعدي چاپ اول 1366
16ـ مجموعه مقالات همايش بينالمللي شيخ نجمالدين كبري ناشر رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران در تركمنستان چاپ اول 1380
17ـ گلشن راز، شبستري شيخ محمود به تصحيح پرويز عباسي داكاني انتشارات الهام چاپ دوم 1380
18ـ شاه نامه ی فردوسي، ژول مول. ترجمه ی جهانگير افكاري شركت سهامي كتاب هاي جيبي 1369
19ـ فرهنگ فارسي، معين محمد، انتشارات امير كبير چاپ يازدهم 1376
20ـ كليات ديوان شمس مولوي بلخي جلالالدين محمد مقدمه بامداد جويباري انتشارات گلشايي چاپ اول 1368
21ـ به پاكي خورشيد صادقي امير، مقدمه محمودي بختياري علي قلي، انتشارات سراي مهر چاپ اول 1382
22ـ مثنوي معنوي مولوي بلخي جلالالدين، به تصحيح رينولداليّن نيكلسون انتشارات علمي چاپ دوم 1364.
پانوشت ها:
٭عنكبوت/ 45
1ـ سوره ی يوسف/ 53
2ـ مصباحالشريعه باب 82
3ـ عرفان اسلامي ج 12 ص 158
4ـ عرفان اسلامي ج 6 ص 184 ـ 183
5ـ غافر / 60
6ـ فرهنگ اشعار حافظ 494
7ـ مفاتيحالاعجاز ص 133 و 205
8ـ همان.
9ـ زمر / 10
10ـ مولوي. ديوان شمس
گر سينه آيينه كني بيكبر و بيكينه كني
در وي ببيني هر دمش كالصبر مفتاح الفرج
11ـ فرهنگ اشعار حافظ 91 ـ 88
12و 13 و 14ـ همان
15ـ فجر / 30 ـ 27
16ـ دو رساله در عشق 94
17ـ دو رساله در عشق 39
18ـ فرهنگ اشعار حافظ 612
19ـ دو رساله در عشق 28 ـ 27
20ـ مفاتيحالاعجاز 84
21ـ مجموعه مقالات همايش بينالمللي شيخ نجمالدين كبري 116 ـ 114
منبع: مجله شعر
شايد در ميان ايرانياني كه سر و سوداي مطالعه دارند و عليالخصوص در وادي ادبيات فارسي قدم زنان تفرجي كرده و ميكنند كم تر كسي را بتوان يافت كه بيخبر باشد از اظهارنظر حكيم طوس، فردوسي نسبت به سروده ی ارزشمند خويش (شاه نامه) كه فرمود:
پي افكندم از نظم كاخي بلند
كه از باد و باران نيابد گزند
به راستي شاه نامه كاخي بس بلند و بزرگ است كه در طول تاريخ هستي خويش، نظر بزرگان و معماران عرصة علم و خرد را همواره به خود معطوف داشته است اما هنوز هم كسي نتوانسته است همه ی زواياي آن را يك جا در حلقه ی عدسي دوربين ديدگان خويش به مشاهده بنشيند و به بيان ديگر كسي موفق نشده تمام زواياي آن را زير سيطره ی ديد خويش درآورد، به تعبير نگارنده، شاه نامه چون عروس حماسي است كه تاكنون به حجله ی زفاف هيچ دامادي درنيامده است. اما از آن جا كه پريروي تاب مستوري ندارد، او نيز هرازگاهي از لابهلاي حجاب محمل خويش سرك كشيده و گوشه ی چشمي به خواستگاران و طالبانش نشان داده است، لذا هر خواستگار و طالبي نيز فقط توانسته است از منظر و مقامي كه خود بر آن واقف بوده شاهد كمان ابروي وي يا تير مژگانش باشد و آن را تماشا و توصيف كند. بر اين اساس تلاش نگارنده ی اين سطور نيز بر آن است تا از منظر و خاستگاه عارفان نگاهي به داستان رستم و سهراب، همچنين مرگ رستم بيندازد. اميد كه به حول و قوه ی الهي از عهده ی كار (حداقل در حد توان خويش) برآيد.
ابتدا لازم ميدانم اين مهم را با طرح چند پرسش آغاز كنم:
اولاً اين كه چه طور ميشود قبول كرد مردي كه آزار موري را برنميتابد، چنانكه در مقام انذار فرياد ميزند:
ميازار موري كه دانهكش است
كه جان دارد و جان شيرين خوش است
راضي ميشود كه پدر را به مرگ فرزند خويش آن هم به صورتي كه خود قاتل فرزند باشد بيازارد؟ آيا عذاب روحي اين موضوع براي پدر چندين برابرِ آزار مور نيست؟
و آيا عذاب وجداني، كه از خواندن چنين صحنهاي به خواننده دست ميدهد بيش از عذاب وجداني كه از آزار موري به انسان دست ميدهد نيست؟ يا آيا درد و رنجي كه از مرگ برادر به دست برادر در دل و جان انسان ميپيچد بسي سنگينتر و شديدتر از درد و رنجي كه از آزار و مرگ يك مور به انساني دست ميدهد نيست؟
راستي چه شده است شاعري كه انسان را از آزار مور برحذر ميدارد و پرهيز ميدهد، پدري را كه قاتل فرزندش شده لعن و نفرين نميكند و به دشنام برادري كه برادرش را در چاهي پر از تيغ و سنان مياندازد نميآغازد!؟ عجبا! تيغ نقد و انتقاد شاعر چرا كند شده است!؟ آيا علت، اين بوده كه شاعر داستانِ رستم و سهراب و مرگ وي را صرفاً داستان و افسانه تلقي ميكرده؟ يا اين كه اين داستان لباس رمزي است بر قامتِ حقيقتي كه شاعر لطفي در عرياني آن نميديده و يا بيان صريح آن را صلاح نميدانسته، به علت اين كه معتقد بوده كه در عصر وي:
هنر خوار شد، جادويي ارجمند
نهان راستي، آشكارا گزند
شده بر بدي دست ديوان دراز
ز نيكي نرفتي سخن جز به راز
به نظر نگارنده در اين نكته جاي بسي تأمل است. و از طرف ديگر چگونه ميشود باور كرد كه فرد جوانمرد و مؤمني چون رستم كه در هيچ كاري بدون ذكر نام خدا مشغول و فارغ نميشود ناجوان مردانه قاتل فرزندش شود؟ و يا چه طور ميتوان باور كرد رستمي كه در هر امري ابتدا ستايش حق ميگويد و بر او سجده ميكند (كه سجده خود نماد نماز در پيشگاه حق است.) با شكستن پيمان و به كار بستن خدعه، رقيبش را از ميان بردارد؟ آيا در ستايش و نمازش اخلاصي نبوده است؟ آيا نماز او از آن نمازهايي نبوده كه رسول حق فرمود : «الصلوه معراج المؤمن» نماز نردبان عروج مؤمن است. و يا بالاتر كه حضرت حق فرمود : «إنَّ الصلوه تنهي عن الفحشاء و المنكر»٭ نماز بازدارنده ی از زشتي ها و ناپسندي هاست. و يا اين كه رستم از آن هايي نبود كه به قول شيخ محمود شبستري خودساخته و خودباخته باشد تا نمازش سرشار از عطر و بوي حضور شود چنانكه فرمود:
تو تا خود را به كلّي در نبازي
نمازت كي شود هرگز نمازي
ا لبته بايد اقرار نمود كه رستم مثل كساني نبوده كه نماز را براي شانه خالي كردن از زير بار تكليف و مسئوليت بهانه ساخته و كارش را ترك كند، نه، رستم نيز چون سعدي شيرازي طاعت را به جز خدمت به خلق نميدانست. همين نكتههاي ظريف و همين پرسش هاي دقيق است كه انسان را بر آن ميدارد تا بپذيرد كه قسمت هايي از شاهنامه نيز به سبك و سياق گفتهها و باورهاي عارفان بر سبيل رمز و كنايه سروده شده است و لذا بايد گفت: اين كه جناب آقاي دكتر محمودي بختياري شاه نامه را آبشخور عارفان خوانده و بر اين اساس كتابي تأليف نمودهاند، سخني به گزاف وناحق نگفته و به همين دليل بنده معتقدم كه اگر از منظر عرفان به داستان رستم نظر افكنيم، نتيجه ميگيريم كه با توجه به مطالب فوق ميتوان ادعا كرد كه در داستان رستم و سهراب نيز سهراب، نماد نفس رستم است نه فرزند حقيقي وي و از آن جا كه خداوند متعال فرمودهاند: «اِنَّ النفس لاَمّارهٌ بالسوء»1 نفس اماره [هر لحظه] انسان را به كارهاي زشت و ناروا واميدارد. و از باب اين كه صادق اهل بيت(ع) فرمود : «طوبي لِعبدٍ جاهد لله نفسهُ و هواهُ و مَن هزم جُند نفسهِ و هواهُ ظَفِرَ برضا الله»2 يعني خوشا به حال عبدي كه براي خدا و تقرّب به حضرتش هميشه در مقام جهاد و ستيز با نفس باشد و هرگز از او غافل نشود و عنان و سلسله ی اختيار خويش را از كف نداده و نگذارد كه نفس و خواستههايش بر او چيره شوند. بلكه او غالب و نفس مغلوب او باشد و آن كه توفيق جهاد با نفس يافت و سپاه نفس اماره را مغلوب خود ساخت رضاي الهي را كسب كرده است چنانكه پيامبر اكرم(ص) نيز فرمود : «طوبي لمَن كان عقلُهُ اميراً و نفسهُ اسيراً»3 يعني خوشا به حال آن كه عقلش در مملكت جانش امير است و نفسش اسير.»
گفتني است با توجه به همين آيات و روايات موجود كه نمونههايي از آن ها ذكر شد، عارفان علاوه بر اين كه سالكان و رهروان طريق حق را همواره به مبارزه ی با نفس فرا خوانده و تحريك كردهاند، در خارج از وجود خويش نيز براي نفس نمادهايي را بيان كردهاند كه تعداد قابل توجهي از آن ها را محقق بزرگ آلماني خانم آن ماري شيمل در كتاب خود «ابعاد عرفاني اسلام» فراهم آورده كه ميتوان به طور خلاصه از جمله ی آن ها اين موارد را برشمرد:
1ـ سگ سياه 2ـ روباه جوان 3ـ موش 4ـ زن نافرمان وگولزن 5ـ اسب يا استر چموش 6ـ شتر سركش و نافرمان 7ـ خوك 8 ـ فرعون 9ـ ابرهه 10ـ مار 11ـ شيطان 12ـ اژدها، حال چه ميشود اگر سيزدهمين آن ها را هم سهراب بناميم و بدانيم.
رستم نماد سالك است و سهراب نماد نفس
حالا كه سخن بدينجا رسيد بايد گفت مگر جز اين است كه رسول خدا(ص) درباره ی نفس فرموده: «اعدا عدُوِّكَ نفسكَ التي بين جنبيكَ» يعني دشمنترين دشمنانت نفسي است كه بين دو پهلويت قرار دارد و مگر غير از اين است كه آن چه در بين دو پهلوي انسان است از تمامي نزديكان به انسان نزديكتر است و آيا جز اين است كه سهراب هم به حسب اين كه از صلب رستم است و پاره ی جگر اوست، نزديكترين كس به رستم محسوب ميشود. پس چه اشكالي دارد كه همين شباهت قريب را كافي بدانيم تا سهراب را نفس رستم به حساب آوريم و بگوييم چنانكه مولانا جلالالدين گفت:
نفس اژدرهاست او كي مرده است
از غم بيآلتي افسرده است
مات كن او را و ايمن شو ز مات
رحم كم كن نيست او ز اهل صلات
مي كش او را در جهاد و در قتال
مردوار الله يجزيك الوصال
بنابراين رستم با كشتن سهراب در حقيقت نفس را تربيت و تأديب كرده و بيآلت ساخته تا افسرده شود و خود نيز از مات شدن، به دست وي ايمن شده است چرا كه مرگ انسان در حقيقت امر، از كار افتادن جسم است جسمي كه قالب و آلت روح انسان است. لذا وقتي كه جسم از كار ميافتد روح انسان در عين اين كه بقا دارد و جاودانه است بيآلت و وسيله گشته است و روح بيآلت و سلاح، مطمئناً بيخطر است.
از طرف ديگر رستم كه پهلواني بينظير است بايد نفس او هم پهلواني قدرتمند و بينظير باشد تا بتواند پنجه در پنجه ی يل سيستاني اندازد. و بر همين اساس است كه سهراب هم كه نماد نفس رستم است پهلواني زورمند و جواني است كه از نظر قدرت همسنگ، و حتي قويتر از رستم است.
راستي آيا اين كه رستم اوّل بار مغلوب سهراب ميشود اشارهاي بر جايزالخطا بودن رستم كه نماد انسان سالك است نيست؟ آيا اين امر رمزي بر غير معصوم بودن رستم نميتواند باشد؟ از منظر عرفان يقيناً ميتوان گفت چرا، اين موضوع هم ميتواند نمادي بر گناهي باشد كه آدم ابوالبشر (انسان نخستين) به موجب آن هبوط كرده چنانكه به خاك افتادن رستم هم نشان هبوط رستم بر اثر اشتباه خويش است، و اشتباه وي عبارت است از عدم شناخت سهراب كه در حقيقت عدم شناخت نفس خود است و نيز رمزيست بر وسوسهپذيري انسان، در ضمن دوباره برخاستن رستم ميتواند نشانه و رمز توبه و بازگشت انسان باشد. چنانكه حضرت آدم(ع) نيز بعد از اين كه مرتكب اشتباه شد با توبه و انابه اشتباه خويش را جبران فرمود. همچنين نماد و نشان پذيرش توبه ی رستم (كه نماد انسان سالك است) از جانب خداوند است.
سلاح نماد دعا
هم چنانكه در منابع اسلامي از امام صادق(ع) نقل شده كه پيامبر اكرم(ص) فرمود : «الدُّعاءُ سلاحُ المؤمن» و علي(ع) فرمود : «الدُّعاءُ مفاتيح النَّجاحِ و مقاليدُ الفلاح» و نيز حضرت (امام صادق(ع)) فرمود : «الدُّعاءُ و أنفذُ مِن السَّنانِ الحديد»4 يعني پيامبر اسلام فرموده : دعا اسلحه ی مؤمن است و علي(ع) فرموده : دعا[ها] كليدهاي نجات و گنجينههاي رستگارياند و حضرت صادق(ع) فرمود : دعا از نيزه ی تيز آهني برانتر و نافذتر است.
از نظر عارفان نيز چون يكي از صفات حق تعالي جواد بوده و اين صفت مستلزم وجود سائل است، شايد هم يكي از دلايل اين امر قول خداوند باشد كه فرمود: «ادعوني استجب لكم»5 بخوانيدم و بخواهيد از من تا اجابت كنم شما را همچنان كه عارف رومي نيز گفته است:
بانگ ميآيد كه اي طالب بيا
جود محتاج گدايان چون گدا
عارف براي دست يازيدن به غايت كمال نه بر اساس خواهش دل خويش بلكه مِن باب امتثال امرالله همواره و در حالات مختلف از جمله در وقت خواب دل و دست خويش به دعا گشوده دارند تا هم از اين طريق محض عبوديت خويش را اثبات كنند و هم از فيض بخشش ربوبيت خداوند محروم نمانند. رستم نيز كه نماد انسان سالك است براي ستيز با نفس خويش و پيروزي بر آن كه يكي از مراحل مهم تكامل است خود را محتاج آن ميبيند كه از باب امتثال امر رب هم كه شده از خداوند متعال استمداد كند. ليكن استمداد مناسب جنگ تحقيقاً و يقيناً عبارت است از سلاح، اعم از پوشيدني و غير آن و به تعبيري اعم از دفاعي و هجومي. بنابراين آن چه را كه رستم بهعنوان سپر و گرز و تيغ و سنان و يا زره و كلاه خود با خود حمل كرده و به ميدان رزم ميبرد نماد دعاي اوست. همچنانكه در روايات اسلامي نيز از دعا گاهي بهعنوان سپر بلا و يا سپر مؤمن ياد شده و گاهي مطلق سلاح عنوان گرديده است كه نمونههايي از آن ها در مطلع همين بحث از سمع و نظر شما گذشت.
بر همين اساس است كه با جرئت ميتوان گفت از منظر عرفان، مطلق سلاح رستم تجسم عيني دعاي وي در عالم خارج و ماده است.
گريه نماد تولد و تنبه و بيداري است
همچنانكه وقتي كودكي پا به عرصه ی حيات ميگذارد و با تولد خويش آگاه ميشود كه از عالم پيشين خود يعني شكم مادر خارج شده است گريه ميآغازد، در حقيقت گريه ی او علامت تنبه و بيداري اوست و نيز چنان كه سلطانالعارفين علي(ع) در دعاي روح بخش و پرفيض كميل در مراحل پاياني دعا يعني بعد از اعتراف به عجز و گناه و عبوديت انسان و اقرار به توحيد و ربوبيت و ديگر صفات الهي است كه از گريه ياد ميكند. چنانكه فرمايد:
«يا مَناسمه دوا و ذكره شفا و طاعته غني ارحم مَن راس ماله الرجا و سلاحه البُكا» يعني، اي كسي كه نامش دوا و يادش شفاست، و طاعتش توانگريست بر آن كس كه سرمايه او اميد و اسلحه ی او گريه است رحم كن. با كمي دقت در دعاي فوقالذكر درمييابيم كه بنده بعد از اين كه مراحلي از دعا را طي ميكند و با قرائت دعا از خدا و خويشتن خويش به آگاهي كاملي دست مييابد و بيدار ميگردد از اسلحه گريه ياد و استفاده ميكند، او در حقيقت علامت بيداري خود را كه گريه ميباشد عيان ميسازد و عينيت ميبخشد.
در عرصه ی عرفان نيز سالكان راه الهي در مراحل مختلفي كه به آگاهي يا شناخت تازهاي دست يافته و بيدار گشتهاند، به فراخور حال خويش گريه و زاري كردهاند، براي مثال ميتوان از مرحله فراق ياد كرد. سالك وقتي كه فهميد از اصل خود دور شده و به درد فراق مبتلا گشته شكوه و زاري ميكند، نينامه ی مولانا هم ناظر بر همين مرحله ی از شناخت است كه ميگويد:
بشنو از ني چون حكايت ميكند
از جدايي ها شكايت ميكند
كز نيستان تا مرا ببريدهاند
از نفيرم مرد و زن ناليدهاند
سينه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگويم شرح درد اشتياق
نيز حاكي از اين مرحله است، شخصي كه انس با حق را سرمه ی چشم دارد و نور ايمان به قلب او تابيده، حلاوت و هم نشيني محضر حضرت دوست را چشيده و حال از درد مفارقت و فراق، دل خود را رنجور و جانش را مهجور ميبيند و به زبان حال ميگويد:
آن دل كه تو ديدهاي فگار است هنوز
وز عشق تو با ناله و زار است هنوز
و آن آتش دل بر سر كار است هنوز
و آن آب دو ديده برقرار است هنوز
همچنين است رستم (نماد انسان سالك) هنگامي كه سهراب (نماد نفس خويش) را ميكشد، كنايه از اين كه وي بر هواي نفس خويش غالب گشته و نفس خود را تربيت كرده است. و در حقيقت مرحلهاي از مراحل سلوك را طي نموده و به مرحله ی جديدي قدم نهاده است. يعني او به آگاهي و فهم تازهتري دست يافته چرا كه او در اين مرحله طبق بيان شاه نامه پي برده است كه سهراب فرزند وي است به علت اين كه سهراب به او ميگويد: ... از اين نامداران و گردن كشان
كسي هم برد نزد رستم نشان
كه سهراب كشتهست و افكنده خوار
همي خواست كردن تورا خواستار
و لذا:
چو رستم شنيد اين سخن خيره گشت
جهان پيش چشم اندرش تيره گشت
بيفتاد از پاي و بيهوش گشت
همي بي تن و تاب و بيتوش گشت
بپرسيد از آن پس كه آمد به هوش
بدو گفت با ناله و با خروش
بگو تا چه داري ز رستم نشان؟
كه گم باد نامش ز گردن كشان
كه رستم منم كم مماناد نام
نشيناد بر ماتمم پور سام
تا اين كه:
همي گفت كاي كشته بر دست من
دلير و ستوده به هر انجمن
بنابراين
همي ريخت خون و همي كند موي
سرش پر ز خاك و پر از آب، روي
در اين جاست كه چون نفس، تربيت شده و تأديب گرديده است و به اختيار رستم درآمده، رستم را اندرز ميدهد چنان كه فردوسي بيان ميكند.
بدو گفت سهراب كاين بدتريست
به آب دو ديده نبايد گريست
از اين خويشتن كشتن اكنون چه سود؟
چنين رفت و اين بودني كار بود
و اين موضوع حكايت از آن دارد كه رستم گام در وادي شناخت نفس خويش نهاده است، اين وادي همان وادي «مَن عرف نفسه فقد عرف ربه» ميباشد، آري او به شناخت خويش كه همان شناخت رب است توفيق مييابد و اين شناخت و تنبه است كه او را به اشك و به آه و به افغان و زاري واميدارد، و در اين مقام است كه ابوبكر شبلي ميگويد: «وقت عارف چون روزگار بهار است، رعد ميغرد و ابر ميبارد و برق ميسوزد و باد ميوزد و شكوفه ميشكفد و مرغان بانگ ميكنند. حال عارف همچنين است. به چشم ميگريد و به دل ميسوزد و به سر ميبازد و نام دوست ميگويد و بر در او ميگردد.»6
نوشدارو نماد فيض الهي و شراب روحاني
به فرموده ی شيخ محمود شبستري :
مسافر آن بود كاو بگذرد زود
ز خود صافي شود چون آتش از دود
رستم نيز كه سالك طريق الي ا... است در مسير سلوك خود منازل شهوات و علايق نفساني و لذات جسماني را پشت سر نهاده، حجاب ظلمت را دريده، لباس جهل و ناداني را از تن به در كرده و به مقام «من عرف نفسه فقد عرف ربه» نائل گشته است.
اكنون كه وي به مشكاه خودشناسي دست يافته ميداند كه براي رسيدن به فناء فيا... لازم است كه يك گام ديگر برداشته شود و آن گام جز اين نيست كه بايد «از ظلمت تعيّن خودي كه حجاب نور اصل و حقيقت اوست، صافي گردد و پرده ی پندار خودي از روي حقيقت براندازد»7 چرا كه به قول شارح گلشن راز «حجاب ميان سالك و حق، هستي موهوم سالك است»8
هم چنين وي (رستم) ناظر به آفتاب تابناك خداشناسي است و به تجربه دريافته كه بايد خودي خود را بشكند و از جان بگذرد تا به وصال الهي برسد پس درصدد آن است كه در پيش رخ حضرت دوست جانافشاني كند.
اما گذر از جان كار سادهاي نيست. چرا كه خرمن جان خرمني انبوه است و:
كار هر بز نيست خرمن كوفتن
گاو نر ميخواهد و مرد كهن
اين جاست كه رستم از در عجز درآمده و درخواست نوشدارو ميكند. (به مَثل گويي مرد كهن دنبال گاو نر است) نوش دارو در حقيقت براي سهراب نيست براي رفع هيجانات روحي رستم است او طالب فيض رحماني و شراب روحاني است تا در سايه ی آن دمي بياسايد و بتواند اضطراب هستي خود را برطرف سازد. اما انتظاري كه رستم براي رسيدن نوش دارو ميكشد، در حقيقت صبر بر طاعت است كه خود موجب دريافت پاداش الهي است زيرا كه خداوند فرموده است «انّما يوفيّ الصّابرون اجرهم بغير حسابٍ»9 شكيبايان را مزديست بيحساب. آري رستم سينه ی بيكبر و كينه را آيينه ساخته و هر لحظه در او ميبيند كالصبر مفتاح الفرج است.10
نهايتاً نوش دارو كه نماد و رمزي از فيض الهي است ميرسد و دل رستم را ز تنهايي نجات ميبخشد. آري اين فيض همدم تنهايي دل عارفان است چنان كه حافظ نيز او را از خدايش ميطلبيد و ميگفت:
سينه مالامال درد است اي دريغا مرهمي
دل ز تنهايي به جان آمد خدا را همدمي
به بيان ديگر نوش دارو همان شراب روحاني است كه عارف بزرگ عالم عشق، شيخ بهايي چون هزاران عارف ديگر طالب آن بود و ميگفت:
ساقيا بده جامي، زان شراب روحاني
تا دمي برآسايم، زين حجاب جسماني
كاووس نماد پير بادهفروش
پير كلمهاي است كه در ادبيات عرفاني مكرراً بهكار رفته و معاني مختلفي از آن اخذ شده است.اين واژه گاه به معني قطب و رهبر و گاهي به معناي رند خراباتي و عقل بهكار رفته است.
البته به لحاظ اين كه عقل در طول عمر انسان، نقش رهبري را ايفا ميكند ميتوان گفت واژه ی قطب و رهبر نيز توسعاً شامل عقل هم ميشود، به هر حال «پير در اصطلاح صوفيان و عارفان، به معني پيشوا و رهبري است كه سالك بيمدد و ياري آن به حق واصل نميشود»11 چرا كه «پير در تصوف، قطب دايره ی امكان و متصدي تربيت و تهذيب سالك و ايصال او به حق است. از اين رو، دستور او، بي چون و چرا در هر باب مطاع و متبع است»12
از نظر احمد جام معروف به ژنده پيل، پير بايد راه دان باشد و راهرفته، عالم باشد و ناصح، نيك خواه باشد و سيرت پيغمبران داشته باشد، كما قال النبي عليهالسلام: الشيخ في قومهِ كالنبيِّ في امَّته13 همچنين نقل شده كه «پير چنان بايد كه بازطبع باشد نه كركسطبع. هر پيري كه كركسطبع باشد، گرد وي نبايد گرديد كه راه دين بر تو تباه كند و تو را در دين و شريعت چنان سرگردان كند كه نداني كجايي»14 كاووس هم كه پادشاه و رهبر ايران، سرزمين و وطن رستم است به گفته ی فردوسي وقتي كه گودرز فرستاده رستم پيش او ميآيد و ميگويد كه وي (رستم) گفته:
به دشنه جگرگاه پور دلير
دريدم كه رستم مماناد دير
گرت هيچ ياد است كردار من
يكي رنجه كن دل به تيمار من
از آن نوشدارو كه در گنج تست
كجا خستگان را كند تندرست
به نزديك من با يكي جام مي
سزد گر فرستي هماكنون ز پي
مگر كاو به بخت تو بهتر شود
چون من پيش تخت تو كهتر شود
اما كاووس در جواب گودرز ميگويد: اگرچه رستم را در نزد ما قدر و مرتبة والايي است وليكن:
نخواهم كه هرگز بد آيد بروي
كه هستش بسي نزد من آبروي
وليكن اگر داروي نوش، من
دهم زنده ماند يل پيلتن
شود پشت رستم بنيروتَرا
هلاك آورد بيگمان مر مرا
هر خوانندهاي ميفهمد كه امتناع ورزيدن كاووس از تسليم نوشدارو، در ظاهر قضيه كاملاً به زيان رستم است. بر اين اساس انتظار ميرود، رستم كه پهلوان بيرقيب خطه ی ايران زمين است به محض دستيازي به كاووس قصد هلاكت وي كند، و در صورت دستيابي اگر وي را از پاي درميآورد سزاوار ملامت نبود، چرا كه رفع نياز رستم با توجه به مقام و موقعيت كاووس كم ترين خواستهاي بود كه از سوي رستم انتظار ميرفت،
اما بر عكس، طبق گفته ی شاه نامه ميبينيم كه:
ز سهراب چون شد خبر نزد شاه
بيامد به نزديك گو با سپاه
و آنگاه:
به رستم چنين گفت كاووس كي
كه از كوه البرز تا آب ني
همي برد خواهد بگردش سپهر
نبايد فكندن بدين خاك مهر
يكي زود ميرد يكي ديرتر
سرنجام بر مرگ باشد گذر
دل و جان از اين رفته خرسند كن
همان گوش سوي خردمند كن
در اين جا اولين چيزي كه به ذهن، ميرسد اين است كه رستم درحاليكه بر ستيغ كوه خشم و هيجان روحي قائم است، جاي دارد كه چون شير ژيان بر كاووس بر آشوبد و قصد هلاكش نمايد وليكن نه تنها معترض وي نميشود بلكه بر احساسات دردمندانه ی خود غلبه ميكند و پند و اندرز كاووس را به گوش جان مينيوشد.
راستي چه شده است؟ آيا رستم از كاووس و سپاه وي ميترسد؟
هيهات از چنين انديشهاي چرا كه رستم بارها بر سپاهيان گران خروشيده و پشت يلان زيادي را به خاك ماليده است.
اين جاست كه بايد باور كرد كاووس همان پير و قطب رستم است، همان پيري كه لسانالغيب شيرازي او را پي ميفروش ميخواند و همچنانكه در مبحث «نوش دارو، نماد شراب روحاني» گفته شد، نوش دارو پند و اندرز كاووس است كه به رستم ميرسد و آلام و اندوهش را فرو نشانده و آرامشش ميبخشد، همينجاست كه خواننده ی شاهنامه بايد از خود بپرسد كه چرا نوش دارو در وقت مناسب به سهراب نميرسد؟ آيا فردوسي ناخواسته و بر اثر تصادف داستان را به صورتي كه در شاه نامه آمده سروده است؟ يا اين كه او فهميده بود كه اگر داستان برخلاف آن چه كه در كتابش آورده سروده شود رمز داستان دچار مشكل گشته و از ارزش فعلي آن نيز كاسته خواهد شد. به علت اين كه نوش دارو خاصيت درمان و حيات بخشي دارد و اگر در وقت مناسب به سهراب كه نماد نفس رستم است ميرسيد سهراب زنده ميماند و همچنان رقيب سرسخت رستم به حساب ميآمد و شايد هم رستم را از پاي درميآورد و اين مسئله جنبه ی رمزي و عرفاني داستان را دچار مشكل ميساخت.
البته شايد كسي بر اين سخن ايراد بگيرد و بگويد: اين حرف وقتي قابل پذيرش بود، كه رستم و سهراب كماكان نسبت به پدر و فرزند بودن خود غافل بودند در صورتي كه قبل از اين كه رستم گودرز را براي نوش دارو بفرستد آن دو از موضوع مطلع شده بودند. و براي جنگيدن مجدد آن دو با هم هيچ دليلي وجود ندارد.!
پاسخ ما اين است كه اولاً هيچ تضميني براي نجنگيدن مجدد آ ن ها نيز وجود ندارد. ثانياً ايراد پيشبيني شده ناظر بر ظاهر داستان ميباشد و فارغ از جنبه ی رمزي مطرحشده براي داستان مذكور طرح گرديده است، درحاليكه سخن نگارنده ناظر بر جنبه رمزي داستان ميباشد.
نتيجه اين كه بر اساس مطلب فوق شايستهترين وجه اين است كه بگوييم كاووس نماد پير ميفروش است و مي و نوشدارو هم پند و اندرز اوست كه چون ترياق زهر است و حيات بخش، كه كاووس در وقت مناسب آن را تقديم رستم ميكند و وي را از چنگ ديو غم و اندوه رهايي و از ظلمت جسماني نجات ميبخشد.
شغاد نماد سروش، دام نماد پيغام اوست.
چنانكه در بحث پيشين گفته شد نوش دارو در هيئت پند و دلداري به رستم ميرسد و مايه ی آرامش خاطر پريشان او ميگردد و حال نفس رستم چون نفس مطمئني شده است كه پيغام الهي را ميشنود كه خطاب به او ميگويد: «يا ايتها النَّفس المطمئنه ارجعي الي ربكِ راضيهً مرضيهً فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي»15
و همچنانكه حافظ ميگفت:
تا نگردي آشنا زين پرده رمزي نشنوي
گوش نامحرم نباشد جاي پيغام سروش
رستم كه بالاخره بعد از سال ها رياضت، سير و سلوك و خودسازي، و كشتن ديو بيرون و نفس اماره حال موفق شده است تا مراحل زيادي از جمله مرحله ی «مَن عرف نفسه فقد عرف ربه» را كه مرحلة شناخت و معرفت است طي كند و محرم اسرار و اهل راز گردد، اكنون سروش را ملاقات كرده و پيغام او را ميشنود.
سروش در شاه نامه بهصورت شغاد متجسم ميشود و عينيت مييابد و پيغام او به صورت دامي است كه رستم در آن ميافتد و به فناء فيالله ميرسد.
جالب اين كه دام هم رنگ الهي دارد و رستم را با رخشش كه نماد عشق و پير باطن اوست در كام خود ميكشد و از جام بلاي دوست مستشان ميكند، زيرا آنان از مقربان حضرتش گشته و به قول نيّر تبريزي:
هر كه در اين بزم مقرّبتر است
جام بلا بيش ترش ميدهند
رخش نماد عشق و پير باطن
به قول سيفالدين باخرزي «دفترها در شرح عشق چون زلف معشوق و گليم عاشقان سيه كردند، هنوز اين نعره به گوش هوش ميرسد كه:
مشكل عشق تو را تفسير چيست
خواب سوداي مرا تعبير چيست»16
از نظر عارفان دل وقتي كه صيقل يافت و آيينه شد، و از حجاب غبار انانيت و شرك پاك گشت، نور محبت و عشق خداوند به آن ميتابد و كشش او سبب ميشود كه قلب عاشق بيتب و تاب گشته و عاشق را بيقرار كند.
چنانكه عاشق از شدت بيقراري بيخود از خود شده و كوس اناالحق بزند. و آنگاه تن در يم بلا بسپارد زيرا كه دلِ عاشق بر اين صفت باشد، چنانكه شاعر گفته:
با دل گفتم كه راز با يار مگو
زين بيش حديث عشق، زنهار مگو
دل گفت مرا كه اين دگر بار مگو
تن را به بلا سپار و بسيار مگو
و زماني كه تن به بلا سپرده شد عاشق، چون احمد غزالي بين خود و معشوق فرقي نميبيند و ميگويد: «ندانم تا عاشق كدام است و معشوق كدام و اين سرّي بزرگ است، زيرا كه ممكن بود كه اوّل كشش او بود، آنگاه انجاميدن اين. و اين جا حقايق به عكس بگردد، «و ما تشاؤن إلّا أن يشاءا...»
بايزيد گفت رضيا... عنه چندين گاه پنداشتم كه من او را ميخواهم، خود اوّل او مرا خواسته بود. يحبهم پيش از يحبونه بود»17
راستي كه «عشق راز آفرينش و چاشني حيات و خميرمايه ی تصوف و سرمنشأ كارهاي خطير در عالم و اساس شور و شوق و وجد و نهايت حال عارف است. و محبت چون به كمال رسد عشق نام ميگيرد، و عشق كه به كمال رسد به فنا در ذات معشوق و وحدت عشق و عاشق و معشوق منتهي ميشود، و اگر آن عشق باشد كه از مواهب حق است هم به حق ميكشاند و ميرساند.»18
رخش رستم نيز از اين سنخ عشق است كه همواره رستم را بهسوي منازل و مراحل ميكشد و پيش ميبرد چنانكه احمد غزالي نيز در سوانح خود اشارهاي بدين مطلب داشته و گفته است «سرّ اين كه عشق هرگز روي تمام به كس ننمايد آنست كه او مرغ ازل است، گاهگاه وا ازل پرد و نقاب جلال و تعزّز خود شود، رستم را هم رخش (عشق) رستم كشد كه ايشان هر دو آن جايياند [يعني ازلي و ملكوتياند] نه اين جايي [و ناسوتي]»20
پير باطن يا عقل نيز از حيث اين كه انسان را به سوي خوبي ها سوق ميدهد و وسيله ی درك و دريافت جمال و جلال رخ و قامت يار و عشوه و ناز معشوق است و در حقيقت سبب عشقورزي عاشق به معشوق ميباشد بيگمان چون عشق باشد خلاصه اين كه از عشق هر چه سخن گفته شود باز هيچ نگفتهايم چرا كه به قول مولانا جلالالدين بلخي:
هر چه گويم عشق را شرح و بيان
چون به عشق آيم خجل باشم از آن
چون قلم اندر نوشتن ميشتافت
چون به عشق آمد قلم بر خود شكافت
چاه نماد پيغام سروش، رنگ ذات، محل فنا و فرجام سير و سلوك است
چنانكه گفته شد چاهي كه شغاد (نماد سروش) رستم را در آن ميافكند نماد پيغام سروش است در عين حال تاريكي چاه نماد رنگ ذات است، شايد به همين سبب عرفا ميگويند:
«بالاتر از سياهي رنگي نيست»
اما رنگ ذات بودن آن به موجب آن است كه هيچ رنگي قدرت غلبه بر رنگ سياه را ندارد به تعبير ديگر رنگ سياه همه رنگ ها را در خود جذب كرده و نمود و ظهور آن ها را ميگيرد و به رنگ خود متجلي ميكند.
بنابراين به گفته شيخ عارف محمود شبستري
سياهي گر بداني نور ذات است
به تاريكي درون آب حيات است
در شرح و تفسير اين بيت شمسالدين محمد لاهيجي ميگويد: «سياهي و تاريكي به يك معني است، يعني سياهي كه در مراتب مشاهدات ارباب كشف و شهود در ديده ی بصيرت سالك ميآيد، نور ذات مطلق است كه از غايت نزديكي، تاريكي در بصر بصيرت او پيدا آمده و در درون آن تاريكي نور ذات كه مقضي فناست، آب حيات بقاء با... كه موجب حيات سرمدي است پنهان است، [لذا]
هر كو نه بدين مقام جا كرد
دعوّي قلندري خطا كرد
اين فقر حقيقي است الحق
اين جاست سواد وجه مطلق
شمشير فنا درين نيام است
آن نور سيه درين مقام است
طاووس تو پر بريزد اين جا
سرچشمه ی كفر خيزد اين جا»19
بر اين اساس رستم كه هفت خان را كه نماد هفت شهر عشق است طي كرده و بر نفس خويش غالب شده و پيغام سروش را به گوش جان نيوشيده، بايد از همه ی رنگ ها تهي گردد، از جمله رنگ هايي كه «نجمالدين كبري در تفسير آن ها گفته است، رنگ آبي رنگ «نَبَعان» (كه رنگي است مشترك ميان نفس انسان و آسمان) است و رنگ سبز رنگ حيات قلب و رنگ سرخ رنگ حيات همت و رنگ زرد رنگ ضعف است»21
اما براي تهي شدن از تمام رنگ ها و برخاستن از كفر رستميت {؟} و عشقش كه نماد آن رخش است بايد دل به درياي سياهي كه رنگ و نور ذات است زده و در آن فنا شود چنانكه فنا شدن فرجام سير و سلوك هر عارفيست، چون هنگامي كه عارفي به فناء فيا... رسيد به بقاء ابدي كه بقاء با... است دست مييازد. در شاه نامه اين دريا به صورت چاهي مجسم شده است كه رستم و رخش را كه نماد پير باطن و عشق است در كام خود ميكشد.
جالب است كه در فرجام و پايان اين سفر شغاد هم كه نماد سروش است به تير رستم از پاي درميآيد و اين امر نشانگر اين است كه رستم به مقام «ليمعا...» رسيده است و به قول شيخ محمود شبستري:
فرشته گرچه دارد قرب درگاه
نگنجد در مقام ليمعا...
گفتني است اگر كسي بر حقير ايراد بگيرد و بگويد شاه نامه هيچ جنبه ی عرفاني ندارد و اصلاً با عرفان بيگانه است و فردوسي هم از عرفان هيچ نميدانسته و ابداً دامن لب به مي عرفان نيالوده است، او فقط مست شراب حماسه بوده و شاه نامه فقط و فقط عرصه ی حماسه است ليكن آن چه را كه شما (نگارنده) در اين مقاله به رشته ی تحرير درآوردهاي رستم و سهرابي است كه بر اساس فكر و خيال خود ساخته و پرداختهاي، ميگويم همينقدر هم كه بپذيريد من توانستهام بر اساس و پايه ذهن و خيال خود، رستم و سهرابي متفاوت از آن چه كه در شاه نامه آمده و شما به آن قائليد بسازم براي راقم اين سطور جاي بسي خشنودي و خوش حالي است.
منابع:
1ـ قرآن، ترجمه ی الهي قمشهاي مهدي
2ـ عرفان اسلامي، انصاريان حسين، انتشارات پيام آزادي چاپ اول 1368
3ـ شرح فارس مصباحالشريعه، گيلاني عبدالرزاق به تصحيح سيد جلالالدين محدث (ارموي) نشر صدوق چاپ سوم 1366
4ـ مفاتيحالجنان، قمي شيخ عباس
5ـ داستانهايي از شاهنامه فردوسي، صانعي (شريعت پناهي) مسعود انتشارات جانزاده چاپ اول 1376
6ـ فرهنگ اشعار حافظ، رجايي احمد علي. انتشارات علمي چاپ هشتم 1375
7ـ ممدالهمم در شرح فصوص الحكم، آملي حسنزاده. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي چاپ اول 1378
8 ـ تجربه ی ديني و مكاشفه عرفاني، فعالي محمدتقي، مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و انديشه چاپ اول 1379
9ـ ابعاد عرفاني اسلام، شيمل آن ماري ترجمه عبدالرحيم گواهي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي چاپ سوم 1377.
10ـ عارفانهها، معصومي رضا، نشر اشاره چاپ ششم 1371
11ـ مفاتيحالاعجاز في شرح گلشن راز، لاهيجي شمسالدين محمد، مقدمه، تصحيح و تعليقات محمدرضا برزگر خالقي و عفت كرباسي انتشارات زوّار چاپ سوم 1378.
12ـ دو رساله ی عرفاني در عشق، تصنيف غزالي احمد و باخرزي سيفالدين به كوشش ايرج افشار، انتشارات صفيعليشاه چاپ سيام 1380
14ـ فرهنگ اصطلاحات عرفاني، سجادي سيد جعفر، انتشارات طهوري چاپ پنجم 1379
15ـ پرتو عرفان، كيمنش عباس انتشارات سعدي چاپ اول 1366
16ـ مجموعه مقالات همايش بينالمللي شيخ نجمالدين كبري ناشر رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران در تركمنستان چاپ اول 1380
17ـ گلشن راز، شبستري شيخ محمود به تصحيح پرويز عباسي داكاني انتشارات الهام چاپ دوم 1380
18ـ شاه نامه ی فردوسي، ژول مول. ترجمه ی جهانگير افكاري شركت سهامي كتاب هاي جيبي 1369
19ـ فرهنگ فارسي، معين محمد، انتشارات امير كبير چاپ يازدهم 1376
20ـ كليات ديوان شمس مولوي بلخي جلالالدين محمد مقدمه بامداد جويباري انتشارات گلشايي چاپ اول 1368
21ـ به پاكي خورشيد صادقي امير، مقدمه محمودي بختياري علي قلي، انتشارات سراي مهر چاپ اول 1382
22ـ مثنوي معنوي مولوي بلخي جلالالدين، به تصحيح رينولداليّن نيكلسون انتشارات علمي چاپ دوم 1364.
پانوشت ها:
٭عنكبوت/ 45
1ـ سوره ی يوسف/ 53
2ـ مصباحالشريعه باب 82
3ـ عرفان اسلامي ج 12 ص 158
4ـ عرفان اسلامي ج 6 ص 184 ـ 183
5ـ غافر / 60
6ـ فرهنگ اشعار حافظ 494
7ـ مفاتيحالاعجاز ص 133 و 205
8ـ همان.
9ـ زمر / 10
10ـ مولوي. ديوان شمس
گر سينه آيينه كني بيكبر و بيكينه كني
در وي ببيني هر دمش كالصبر مفتاح الفرج
11ـ فرهنگ اشعار حافظ 91 ـ 88
12و 13 و 14ـ همان
15ـ فجر / 30 ـ 27
16ـ دو رساله در عشق 94
17ـ دو رساله در عشق 39
18ـ فرهنگ اشعار حافظ 612
19ـ دو رساله در عشق 28 ـ 27
20ـ مفاتيحالاعجاز 84
21ـ مجموعه مقالات همايش بينالمللي شيخ نجمالدين كبري 116 ـ 114
منبع: مجله شعر
+ نوشته شده در شنبه بیست و هشتم بهمن ۱۳۸۵ ساعت 17:49 توسط علیرضا قاسمی (ع.ریواس)
|
